Fabrikanten worden niet altijd en automatisch op hun woord geloofd door de veelal kritische consumenten. De voedingsmiddelenindustrie moet in zijn algemeenheid opboksen tegen een negatief imago dat ook hierbij een rol speelt. Functionele voedingsmiddelen als exponent van de technologiesering van de voedingsmiddelenproductie en internationalisering van de voedingsmarkt, roepen op zichzelf weerstand op. Deze zou kunnen worden verkleind indien consumenten in ruime mate met functionele voedingsmiddelen vertrouwd raken en uit eigen ervaring merken dat gezondheidsclaims worden waargemaakt. Nu is het tegendeel vaak eerder het geval: consumenten zijn doorgaans slecht bekend met deze categorie producten.

Een eenduidige en heldere omschrijving wordt dan ook van groot belang geacht voor de acceptatie door de consument. Een belangrijk minpunt komt voort uit de moderne biotechnologie (met zijn vaak genetisch gemodificeerde producten) die het pad van functionele voedingsmiddelen kruist. De ontwikkeling van gezondheidsbevorderende voeding met behulp van moderne biotechnologie, doet het gebruik van functionele voedingsmiddelen stuiten op emotionele bezwaren van consumenten die tegen de moderne biotechnologie zijn. De meeste consumenten laten zich bij aankoop van voedingsmiddelen voor een belangrijk deel leiden door de prijs. Functionele voedingsmiddelen worden op de markt gezet met een claim dat het product op langere termijn goed is voor de gezondheid van de consument. Wanneer deze duurder zijn dan de oude en vertrouwde producten, zullen veel consumenten het directe effect van de lagere kosten laten prevaleren boven de indirecte gezondheidsbaten op langere termijn.

De toegevoegde waarde van deze nieuwe producten is essentieel voor hun marktsucces. Veel mensen in de voedingsmiddelenindustrie waren van mening dat functionele voedingsmiddelen een tijdelijke rage waren toen het fenomeen opdook in Japan (Yakult). Tegenwoordig beseft men echter hoe belangrijk dit nieuwe segment is en is er weinig twijfel. Functionele voedingsmiddelen zijn er om te blijven. Voeding met gezondheidsvoordelen zullen een belangrijke bijdrage leveren aan een nieuwe golf van productlanceringen in de 21^e eeuw.

Maar wees gewaarschuwd. De werking van deze producten zijn echter vaak twijfelachtig. Wetenschappelijke studies naar deze producten zijn vaak niet uitgevoerd, er worden niet bestaande bacterienamen genoemd en vaak, blijkt uit onderzoek, dat er in een probiotisch product zelfs geen levende bacteriën worden aangetroffen. Bestudeer het etiket en als je het niet vertrouwt, neem contact op met de producent voor meer informatie en laat je niet misleiden door allerlei reclamepraatjes. In dit artikel zijn de officiële bacterienamen genoemd en ook de genoemde producten voldoen aan de gestelde eisen.

Functionele voedingsmiddelen en de voedingsmiddelenindustrie

De markt wordt momenteel overspoeld met voedingsmiddelen waarvan door producenten geclaimd wordt dat ze een positief gezondheidseffect hebben. Voorbeelden zijn producten met extra toevoegingen zoals vitamines, calcium, ijzer, eiwitten, aminozuren, vetzuren, plantensterolen of micro-organismen. Uit andere functionele voedingsmiddelen zijn juist voedingsstoffen verwijderd, zoals verzadigde vetten uit dieetmargarine. Het verrijken van voedingsmiddelen is niet iets van deze tijd, maar wordt al toegepast sinds de opkomst van de voedingswetenschap en de gezondheidsleer. Keukenzout verrijkt met jodium, margarine verrijkt met vitamine A en vitamine D of het verwijderen van vet uit melk (halfvolle melk) wordt al vele decennia lang gedaan. Bij de bespreking van de verschillende functionele voedingsmiddelen hebben we ons beperkt tot die producten die courant voorkomen in onze dagelijkse voeding en waarvan wetenschappelijk onderzoek de betrouwbaarheid van het gezondheidsbevorderende effect voldoende aannemelijk heeft gemaakt.

Plantaardige sterolen.

Wetenschappelijk onderzoek toonde regelmatig een verband aan tussen de consumptie van groente en fruit en een verminderde kans op hart- en vaatziekten. Bij onderzoek naar de omstandigheid welke componenten hiervoor nu precies verantwoordelijk waren, stuitte men onder andere op de aanwezigheid van plantensterolen en plantenstanolen. Deze stoffen lijken qua chemische structuur sterk op het dierlijke cholesterol. De belangrijkste plantensterolen zijn sitosterol, stigmasterol, campesterol en brassicasterol. De belangrijkste plantenstanol is sitostanol. Sinds de jaren vijftig wist men uit onderzoek met kippen dat plantensterolen het cholesterolgehalte bij kippen verlaagde. De toevoeging van sitosterol aan het kippenvoer remde de opname van cholesterol in de dunne darm. Het blokkeert niet alleen de opname van cholesterol uit de voeding, maar ook het cholesterol dat via de gal en de lever in de darm terecht komt. Er wordt dus meer cholesterol direct uit het lichaam verwijderd. De plantensterolen zelf worden ook niet in de darmen opgenomen, maar direct via de ontlasting uitgescheiden.

Het was dr. Tatu Miettinen van de Universiteit van Helsinki die eind jaren tachtig op het idee kwam deze plantensterolen aan voedingsmiddelen toe te voegen naar aanleiding van een studie naar het Finse voedingspatroon dat aantoonde dat meer dan de helft van vooral de Finse mannen een te hoog cholesterolgehalte heeft. Het aantal hart- en vaatziekten onder Finse mannen was dan ook zeer hoog. Vette plantaardige producten zoals noten en bonen hebben hoge gehaltes aan plantensterolen. De moeilijkheid was echter deze technisch en op een economisch verantwoorde manier te winnen. De Finse voedingsmiddelenindustrie pakte dit op en ontwikkelde methoden om deze stoffen te winnen. Na uitgebreid onderzoek ging men eind 1995 over tot het toevoegen van plantensterolen (stanolesters) aan smeervetten (Benecol) en toen begon de wereldwijde opmars van plantensterolen in voedingsvetten. Het Nederlandse Unilever, met zijn jarenlange ervaring met margarines rijk aan onverzadigde vetten kon niet achterblijven en ontwikkelde Becel (een afkorting van Blood Cholesterol Lowering). Pro-activ, een smeerbare plantaardige margarine verrijkt met plantensterolen die eind 2000 op de Nederlandse markt werd geïntroduceerd. Dat het even duurde voordat het op de markt kwam, komt omdat dit nieuwe product de strenge procedures volgens de nieuwe EU-wetgeving voor Novel Foods moest ondergaan. Ook de zuivelgigant Campina wilde mee in deze wedloop van gezonde producten en ontwikkelde een yoghurt (Vifit Choless Control) met plantensterolen.

Omega-3-vetzuren.

De belangstelling voor deze vetzuren werd gewekt in de jaren zestig toen een studie onder de bevolking van Kreta aan het licht bracht dat de mannelijke bevolking van Kreta gezonder was dan alle overige inwoners uit de andere landen die bij het onderzoek waren betrokken. De sterftecijfers aan hart- en vaatziekten waren nagenoeg nihil, ondanks de relatief vette voeding (olijfolie, vette vis). Twintig jaar en vele onderzoekingen later kwam men tot het inzicht dat een belangrijk verschil in het voedingspatroon van de Kretenzers in vergelijking met de rest van de wereld het gehalte aan omega-3-vetzuren was. Deze vetzuren komen veel voor in vette vis en de daar in het wild groeiende bladgroenten (bijvoorbeeld postelein) die een belangrijk deel uitmaakte van hun dagelijkse voeding. Dit in tegenstelling tot de voeding van grote delen van de Westerse bevolking waarin relatief weinig omega-3-vetzuren vóórkomen. Tijdens een workshop van de European Academy of Nutritional Sciences kwamen wetenschappers uit diverse landen tot de conclusie dat er voldoende wetenschappelijk bewijs aanwezig is om te stellen dat de consumptie van voedingsmiddelen (vette vis, visolie) met een hoog gehalte aan omega-3-vetzuren het risico van hart- en vaatziekten vermindert. Er zijn nog niet veel toepassingen van omega-3-vetzuren in functionele voedingsmiddelen. Sommige bakkers hebben hun brood verrijkt met visolie (vetzuren uit vis), het zogenoemde O’mega-brood. Daarnaast zijn er visolie-capsules op de markt. De doelgroep voor voedingsmiddelen verrijkt met omega-3-vetzuren is niet zo groot, omdat door het regelmatig eten van (vette) vis men voldoende van deze vetzuren binnen krijgt. Hierop is dan ook het advies van het Voedingscentrum gebaseerd om liefst tweemaal per week (vette) vis (bijvoorbeeld haring, makreel of sardines) te eten.

Calcium.

Calcium is in eerste instantie nodig voor de aanmaak en het herstel van onze botten, daarnaast zijn er aanwijzingen dat calcium een bijdrage kan leveren aan de verlaging van de bloeddruk en ter bestrijding van bepaalde soorten kanker. Het is belangrijk dat het calcium dat we via onze voeding innemen ook daadwerkelijk door onze darmen kan worden opgenomen. In veel voedingsmiddelen is calcium zodanig gebonden dat het niet door onze darmen kan worden opgenomen. Het Voedingscentrum adviseert een dagelijkse inname van calcium tussen 800 – 1100 mg per dag voor volwassenen. Een belangrijke bron van calcium zijn zuivelproducten, maar zelfs in Nederland waar meer zuivelproducten worden geconsumeerd dan in de ons omringende landen, wordt deze norm vaak niet gehaald.

Een reden voor de voedingsmiddelenindustrie om met calcium verrijkte voedingsmiddelen op de markt te brengen. Het is daarbij van belang dat calcium wordt toegevoegd in een vorm die goed door de darmen kan worden opgenomen. Dit is meestal in de vorm van een calciumsupplement. Lactoval en Puracal zijn de meest gebruikte calciumsupplementen. Lactoval is een natuurlijke complexverbinding van calcium die in melk voorkomt en wordt toegepast in zuiveldranken. Puracal is een goed oplosbaar calciumlactaat dat zeer geschikt is om daar vruchtensappen, kindervoeding, sportdranken en zuiverproducten mee te verrijken.

Functionele voedingsmiddelen en de wet.

Door de enorm snelle ontwikkeling van functionele voedingsmiddelen, die de laatste jaren plaatsvindt, is het bedrijfsleven genoodzaakt veel aandacht te besteden aan de ontwikkeling van dergelijke producten. De consumenten zijn meer en meer geïnteresseerd in de gezondheidsaspecten van onze voeding. Niemand staat meer stil bij de toevoeging van de vitamines A en D aan de margarines en van jodium aan brood en zout. Dergelijke aanpassingen kunnen als doel hebben de algemene gezondheidstoestand in stand te houden of te verbeteren, risicofactoren te beïnvloeden of specifieke ziekten te voorkomen. Fabrikanten van functionele voedingsmiddelen zullen op de verpakking van hun producten en in de reclame graag de positieve effecten van deze producten willen aangeven. Wanneer aan een product een stof is toegevoegd die bijvoorbeeld het cholesterolgehalte in het bloed verlaagt, dan zal de producent daar graag de nadruk op leggen, een gezondheidsclaim genoemd. Naast gezondheidsclaims worden ook zogenoemde beschrijvende claims (bijvoorbeeld “rijk aan vitamine C” of “glutenvrij”) of gebruikersclaims (bijvoorbeeld “geschikt voor vegetariërs” of “sportdrank”) gehanteerd. Medische claims dat wil zeggen “het toeschrijven van eigenschappen inzake het voorkómen, behandelen of genezen van een ziekte” zijn volgens de Nederlandse Warenwet op voedingsmiddelen verboden. Producten met een medische claim vallen per definitie onder de Wet op de Geneesmiddelen. De grens tussen een medische claim en een gezondheidsclaim is echter vaag en fabrikanten zullen in het aanprijzen van hun producten hier maar al te graag gebruik van maken. Belangrijk daarbij is de algemene eis bij het aanprijzen van voedingsmiddelen dat deze de consument niet mogen misleiden.

De Warenwet kent een groot aantal besluiten, die enerzijds algemene bepalingen bevatten, zoals voorschriften voor een correcte etikettering van voedingsmiddelen en het gebruik van additieven, en anderzijds meer specifieke bepalingen. Het gebruik van gezondheidsclaims in relatie tot functionele voedingsmiddelen leidt vaak tot discussie. Een gezondheidsclaim is een bewering op het etiket dat het product een positieve uitwerking heeft op bepaalde lichaamsfuncties. Bij dergelijke claims zijn twee aspecten van belang. Ze mogen, zoals we eerder zagen, geen medisch karakter hebben en ze moeten waar zijn.

Eind 2006 werd eindelijk door de EU de Europese Verordening gepubliceerd die regels stelt aan voedings- en gezondheidsclaims (EU-verordening 1924/2006). Er worden twee soorten claims onderscheiden:

1. Voedingsclaims zijn claims die aangeven wat er in een voedingsmiddel zit zoals: “dit product bevat calcium” of “dit product is rijk aan, een bron van, light, vetvrij, vetarm, weinig calorieën, enz, enz”. De verordening stelt duidelijke voorwaarden voor het gebruik van deze claims.
2. Gezondheidsclaim zijn claims die aangeven wat een voedingsmiddel doet. Er wordt onderscheid gemaakt tussen claims die gebaseerd zijn op algemeen aanvaarde wetenschappelijke kennis zoals: “dit product bevat calcium; calcium bevordert de ontwikkeling van sterke botten” en claims die gebaseerd zijn op nieuw wetenschappelijk bewijs zoals: “dit product bevat plantensterolen; plantensterolen verlagen het cholesterolgehalte”.

Belangrijk aspect van deze verordening is dat de gezondheidsclaim berust op wetenschappelijk onderzoek en moet worden getoetst door een panel van onafhankelijke deskundigen. Aan het onderzoek zijn strenge voorwaarden verbonden: zo moet dit zijn uitgevoerd met het volledige product en niet alleen met het werkzame bestanddeel en er moet voor de gebruikers een duidelijk gezondheidsvoordeel zijn bij gebruik van normale hoeveelheden van dit product. Het moet dus niet zo zijn dat men een half pakje margarine per dag zou moeten eten om het gewenste cholesterolverlagende effect te krijgen. De beoordeling van de veiligheid van een voedingsmiddel wordt geregeld in de Europese Novel Food Verordening (nr.258/97) en het Nederlandse Warenwetbesluit Nieuwe Voedingsmiddelen (laatst gewijzigd augustus 2006). De Europese verordening, waarnaar in het Nederlandse Warenwetbesluit wordt verwezen, zegt dat een fabrikant bij het op de markt brengen van een “nieuw” voedingsmiddel dat “fundamenteel afwijkt van een reeds bestaand product” moet aantonen dat er voldoende veiligheidsonderzoek volgens de gangbare normen is uitgevoerd. De term “fundamenteel afwijkt” laat ruimte voor discussie, zodat niet alle functionele voedingsmiddelen onder deze regeling vallen en fabrikanten niet verplicht zijn dit veiligheidsonderzoek te allen tijde uit te voeren. Een punt van aandacht daarbij is het risico van overdosering door de consument. Om deze overdosering te voorkomen zijn door de Europese Voedselveiligheid Autoriteit (E.F.S.A.) aanvaardbare bovengrenzen (aanbevolen maximum hoeveelheid per dag) opgesteld voor vitamines en mineralen en andere bioactieve stoffen, zoals plantensterolen. Voor plantensterolen is een bovengrens van 3 gram per dag vastgesteld. De margarine Becel pro-activ bevat bijvoorbeeld volgens opgave van de fabrikant 0,75 gram per portie. Bij een consumptie van 4 boterhammen besmeerd met deze margarine wordt dus de maximale dosis al bereikt. Het is dus van belang dat consumenten zich hiervan bewust zijn en bij hun voedingspatroon rekening houden met de door de fabrikant geadviseerde dagelijkse hoeveelheden. Vooral bij het gebruik van verschillende producten met dezelfde werkzame stof is er het risico van overdosering.

De omzet van voedingsmiddelen met een gezondheidsclaim groeit met 10 tot 20 procent per jaar. Van de Nederlandse huishoudens gebruikt 10 procent wel eens de margarine Pro-Activ. Het totale percentage van het gebruik van producten met een gezondheidsclaim zal nog beduidend hoger liggen en de komende jaren alleen nog maar verder stijgen evenals het aantal gezondheidsclaims waar fabrikanten zich op zullen gaan beroepen.