Voedingssupplementen
De nieuwe trend in voeding: voedingssupplementen. Waarom zijn ze zo populair? Bestond een gezond ontbijt vroeger in Nederland uit een bruine boterham met kaas en/of vlees en het avondeten uit aardappelen, groente en een stukje vlees tegenwoordig is dat een stuk ingewikkelder met de vele producten die de voedingsmiddelenindustrie ons voorschotelt. Gestimuleerd door de media (social media, tv en kranten) worden mensen steeds bewuster gemaakt dat ze gezond moeten eten, maar we weten ook van onszelf dat het moeilijk is al dat ongezonde lekkers te laten staan. We denken het antwoord te hebben gevonden in voedingssupplementen om onze ongezonde leefstijl te kunnen compenseren en op die manier onze eventuele tekorten aan vitamines en mineralen aan te vullen. Met voedingssupplementen worden producten bedoelt in de vorm van pillen, poeders, druppels, capsules of drankjes waar in geconcentreerde vorm vitamines, mineralen of andere voor de dagelijkse voeding onmisbare nutriënten zijn verwerkt als aanvulling op de normale voeding. Er zijn veel verschillende soorten te koop bij drogist of apotheek.
Voedingssupplementen kunnen we in een aantal categorieën onderverdelen.
- Enkelvoudige vitaminesupplementen. In deze supplementen zit één vitamine, bijvoorbeeld een vitamine D-pil. Onder invloed van de zon kan ons lichaam in de huid zelf vitamine D aanmaken. Verder speelt vitamine D een belangrijke rol bij de opname van calcium in het lichaam dat nodig is voor sterke botten en tanden.
- Gecombineerde vitaminesupplementen. Dit zijn supplementen waar een vitamine gecombineerd wordt met een mineraal, bijvoorbeeld vitamine D gecombineerd met het mineraal calcium, of een vitamine B-complex met meerdere vitamines B (B2, B6, B12).
- Multivitamines. In een multivitaminepil zitten naast vitamine C ook belangrijke B vitamines en mineralen als magnesium en ijzer bedoeld als een complete aanvulling op je dagelijkse voeding.
- Overige supplementen. Naast bovengenoemde supplementen bestaan er ook supplementen met kruiden (kurkuma, sint-janskruid, knoflook, ginseng e.d.), visolie en lijnzaadolie (omega-3-vetzuren) of enzymen (stofwisselings- en/of spijsverteringsenzymen, zoals pepsine, lactase, amylase, coenzym-Q10 e.d.)
De bestanddelen van voedingssupplementen kunnen op twee manieren zijn geproduceerd. Ze kunnen op industriële wijze uit natuurlijke bronnen zijn geïsoleerd of gemaakt zijn met behulp van allerlei synthetische, biochemische processen (fermentatie, enzymreacties). In deze supplementen zitten naast de industrieel of synthetisch geproduceerde vitamines en mineralen ook een groot aantal hulpstoffen, bijvoorbeeld stoffen om het supplement langer houdbaar te maken, meer body te geven (vulmiddel) en geur- en smaakstoffen (E-nummers).
Voedingssupplementen en de warenwet
Voedingssupplementen bevinden zich in het overgangsgebied tussen voedingsmiddelen en geneesmiddelen. Een voedingssupplement lijkt op een geneesmiddel, omdat deze qua vorm net als geneesmiddelen wordt toegediend als pillen, poeders en tabletten. Bovendien worden er vaak therapeutische eigenschappen aan toegeschreven. Producenten en verkopers gebruiken graag bij het aanprijzen van hun product allerlei medische en farmacologische termen. Het zou het risico op ziekten verminderen en zelfs genezing kunnen brengen. Dit is niet toegestaan en kan tot gevolg hebben dat de wettelijke status van het product verandert in een geneesmiddel. Het product valt dan onder de veel strengere Geneesmiddelenwet in plaats van de Warenwet.
Voedingssupplementen met vitamines en mineralen mogen zonder toestemming vooraf op de markt gebracht worden als ze alleen wettelijk toegestane bestanddelen bevatten. Voor voedingssupplementen geldt de Europese richtlijn 2002/46/EG en is in Nederland opgenomen in het Warenwetbesluit en –regeling voedingsupplementen. De hoeveelheden vitamines en mineralen moeten ook daadwerkelijk een aanvulling zijn op de normale voeding en ze moeten veilig zijn, zowel kwalitatief (ingrediënten) als kwantitatief (dosering). Voor de toegestane vitamines en mineralen gelden minimum- en veilig geachte maximum hoeveelheden. De aanduiding voedingssupplement mag uitsluitend en moet worden gebezigd voor voedingssupplementen en moet op de verpakking de volgende informatie bevatten.
- De aanduiding welke categorieën microvoedingsstoffen er in het supplement zitten en de aard van deze stoffen.
- De aanbevolen dagelijkse portie.
- Een waarschuwing voor overschrijding van de aanbevolen dagelijkse portie.
- Een vermelding dat het voedingssupplement niet als vervanging voor een gevarieerde voeding kan worden gebruikt.
- Een waarschuwing dat voedingssupplementen buiten het bereik van jonge kinderen moet worden bewaard.
Verder zegt de wet dat er geen vermeldingen mogen worden gebezigd die beweren of suggereren dat een evenwichtige en gevarieerde voeding onvoldoende is om alle benodigde voedingsstoffen binnen te krijgen. Ook mogen er geen stoffen voorkomen in doseringen die tot gevolg hebben dat het product onder de geneesmiddelenwet valt.
Een gezondheidsclaim op voedingssupplementen is toegestaan, mits de consument niet misleid wordt en er voldaan wordt aan de voorwaarden die zijn vastgelegd in de wettelijke regeling (Verordening EG 1924/2006). In deze regeling is door de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (ESFA) een lijst opgesteld met toegestane claims die voldoende wetenschappelijk zijn onderbouwd. In Nederland beoordeelt de Voedsel- en Warenautoriteit (Keuringsraad Aanprijzing Gezondheidsproducten) of bepaalde gezondheidsclaims op voedingssupplementen zijn toegestaan. Wereldwijd zijn voedingssupplementen met vitamines en mineralen als voedselcategorie opgenomen in de Codex Alimentarius van de Verenigde Naties. Dit is een verzameling van internationale standaarden en richtlijnen betreffende voedsel en voedselveiligheid.
Risico’s van het gebruik.
Een belangrijk en vaak onderschat risico bij gebruik is de kwaliteit van het voedingssupplement. Waar komen de gebruikte grondstoffen vandaan, hoe worden ze geproduceerd en zijn ze wel betrouwbaar? Zoals we gezien hebben vallen voedingssupplementen onder de Warenwet en hoeven deze niet te voldoen aan de veel strengere eisen van de Geneesmiddelenwet. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit houdt alleen toezicht op de samenstelling en de productie van voedingssupplementen met het accent op voedselveiligheid (HACCP). Zo bevatten sommige voedingssupplementen door de aanwezigheid van soja, lijnzaad of hop een of meerdere fyto-oestrogenen op basis waarvan gezondheidsvoordelen worden geclaimd. Wetenschappelijk staat echter de veiligheid van fyto-oestrogenen ter discussie. Controle op de aanwezigheid hiervan wordt door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit niet uitgevoerd.
Een ander probleem is dat je snel een pilletje teveel slikt. “Baat het niet, dan schaadt het niet” is de gedachte. Dit is een grote misvatting want bij langdurig gebruik zijn sommige vitamines en mineralen wel degelijk schadelijk en kunnen leiden tot allerlei gezondheidsklachten. Dit geldt met name voor vitamine A, D, B6 en K of de mineralen calcium, magnesium, zink, koper, jodium en selenium. Een teveel aan vitamine B6 kan resulteren in tintelingen van handen en voeten of gevoelloosheid. Grote hoeveelheden van magnesium kunnen zorgen voor diarree. Voedingssupplementen met hoge doseringen antioxidanten (bijv. de provitamine A: bètacaroteen) kunnen het risico op (long)kanker vergroten.
Dit effect is met name bij rokers gevonden bij een gebruik van meer dan 15 mg bètacaroteen per dag. Voor vitamine K-pillen geldt dat gebruikers van bloedverdunners en antistollingsmiddelen moeten oppassen voor te hoge doseringen (meer dan 100 mg vitamine K per pil).
Structuurformule bètacaroteen
Ook van de vele hulpstoffen die nodig zijn om het supplement te maken weten we niet of deze veilig zijn. Koop het voedingssupplement bij vertrouwde adressen als apotheek of drogist waarvan je weet dat ze zijn gecontroleerd op veiligheid bij normaal gebruik. Aanbiedingen op het internet zijn daarvoor niet de juiste kanalen. Veel supplementen die je online kunt bestellen komen per zeecontainer uit China en worden via Rotterdam ingevoerd. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit kan hier onvoldoende toezicht op houden.
Tijdens het laatste grootscheepse onderzoek uit 2016 van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit werd ontdekt dat ruim 60% van voedingssupplementen verboden actieve stoffen bevatten. Het ging dan met name om de groep van overige supplementen (afslankpreparaten, middelen om prestaties te bevorderen of het libido te verhogen). De verpakking en bijsluiters van deze producten bevatten niet altijd de juiste informatie, is de lijst met ingrediënten soms onvolledig of wijken de vermelde hoeveelheden af. Actieve, fanatieke sporters hebben de neiging hun toevlucht te zoeken bij voedingssupplementen. Sommige supplementen kunnen een positief effect hebben op de prestatie of een sneller herstel na een inspannende training. Sommige voedingssupplementen voor sporters kunnen ook farmacologisch actieve stoffen bevatten die op de dopinglijst voorkomen. Bijvoorbeeld de stof DMAA (dimethylamylamine), waarvan beweerd wordt (nooit wetenschappelijk bewezen) dat dit de prestatie zou verbeteren of zou helpen bij afvallen. Farmacologisch actieve stoffen beïnvloeden fysiologische lichaamsfuncties als stofwisseling en bloeddruk. Ze kunnen leiden tot een verhoogde bloeddruk, een verhoogd hartritme, misselijkheid en duizeligheid. Daarnaast heb je het gevaar dat de ene stof de werking van een andere stof kan beïnvloeden. Zeker bij regulier medicijngebruik is het belangrijk te letten op mogelijke interacties en te overleggen met een medisch specialist.
Als alternatief voor reguliere medicijnen voor erectieproblemen, zoals Viagra, worden steeds vaker “natuurlijke” kruidenpreparaten aangeboden die beloven dat ze de seksuele prestatie van de man verhogen. De werkzame chemische stoffen in deze kruidenpreparaten lijken op die van reguliere middelen, maar de precieze werking, bijwerkingen en veiligheid zijn nooit onderzocht. Een strenge controle ontbreekt en als gebruiker weet je dus niet waarvan ze zijn gemaakt en wat de eventuele bijwerkingen zijn. In zijn algemeenheid kun je zeggen gebruik geen kruidenpreparaten, omdat je nooit precies weet wat er in zit en sommige kruiden kunnen gezondheidsrisico’s geven. Om die reden is het advies van Het Voedingscentrum om geen kruidenpreparaten te gebruiken, omdat de werking nooit wetenschappelijk is bewezen.
Wanneer is het gebruik zinvol?
De meeste mensen hebben geen voedingssupplementen nodig. Bij een normale dagelijkse gevarieerde en gezonde voeding met veel volkoren producten, groente, fruit, zuivel, vis en gezonde vetten krijg je van alle voedingstoffen (inclusief vitamines en mineralen) alle hoeveelheden binnen die je nodig hebt. Helemaal waar is dit niet. Al in 1994 is uit een TNO-onderzoek gebleken dat zelfs Nederlanders die volgens de richtlijnen van het Voedingscentrum eten van bepaalde voedingsstoffen te weinig binnen krijgen. Volgens dat rapport worden de benodigde hoeveelheden van ijzer, selenium, koper, jodium en vitamine A maar net of net niet gehaald.
Voor bepaalde groepen kan het zinvol zijn een voedingssupplement te gebruiken als aanvulling op de dagelijkse voeding.
Over welke groepen hebben we het dan:
- Zwangere vrouwen. In het begin van de zwangerschap (vanaf de 4e tot de 10e week) is het belangrijk extra foliumzuur (vitamine B11) te slikken. Foliumzuur krijg je via voeding niet binnen en is belangrijk voor het ongeboren kind tegen bescherming van een open ruggetje. Het advies van het Voedingscentrum is minimaal 400 µg per dag. Tijdens de zwangerschap en als je borstvoeding geeft moet je extra vitamine D (10 µg per dag) slikken voor een goede botopbouw van het kind.
- Baby’s tot drie maanden hebben extra vitamine D (10 µg per dag) en vitamine K (150 µg per dag) nodig ter voorkoming van (hersen)bloedingen
- Kinderen tot 4 jaar hebben extra vitamine D nodig voor een goede botopbouw en stevige tanden (10 µg per dag).
- Andere groepen voor wie het belangrijk is extra vitamine D te slikken zijn: Vrouwen en mannen met een donkere huid(10 µg per dag), ouderen tussen de 50 en 70 jaar (10 µg per dag), ouderen vanaf 70 jaar (20 µg per dag). Onder invloed van zonlicht maakt je lichaam zelf vitamine D aan. In de winter of als je niet genoeg buiten komt, maakt je lichaam veel minder aan en is het nuttig extra vitamine D te slikken.
- Vegetariërs en veganisten. Deze groep mensen krijgen onvoldoende vitamine B12 binnen, omdat dit alleen in dierlijke producten zit. Vitamine B12 is nodig voor de aanmaak van rode bloedcellen en een goede werking van het zenuwstelsel.
- Ouderen. Deze groep verliest vaak op oudere leeftijd de lust om te eten. Ze eten te weinig om via gezonde voeding alle benodigde voedingsstoffen binnen te krijgen. Voor deze groep is het van belang dit gemis aan te vullen met multivitamine- en mineralensupplementen.
- Zieke mensen. Afhankelijk van de ziekte en het medicijngebruik kunnen tekorten ontstaan. Bijvoorbeeld bij mensen met maag-/darm infecties kan de opname van vitamine B12 uit de voeding verstoord zijn en is het zinvol een vitamine B12 supplement te slikken, omdat in deze vorm vitamine B12 wel goed wordt opgenomen.
- Mensen op een streng afvaldieet. Ook al eet je dan gevarieerd en gezond de hoeveelheden zijn dan te weinig (want je wilt afvallen) om alle benodigde vitamines en mineralen binnen te krijgen. Een voedingssupplement kan dan uitkomst brengen.
Voedingssupplementen kunnen nooit een gevarieerde voeding of groente en fruit vervangen. Groente en fruit bevatten naast vitamines en mineralen een scala aan bioactieve stoffen die niet in supplementen zitten en een positief effect hebben op je gezondheid.
Van veel voedingssupplementen (met name vitaminepreparaten) wordt beweerd dat ze helpen tegen de griep of ter voorkoming van kanker of hart- en vaatziekten. Slik je meer vitamines (bijv. wateroplosbare vitamine B’s en C) dan je lichaam nodig heeft dan plas je deze vanzelf weer uit. In veel gevallen spoel je het geld dat je aan voedingssupplementen uitgeeft dus direct door het toilet. Geloof niet alle praatjes en beloftes van reclamemakers: multivitamines verbeteren je geheugen en andere voedingssupplementen gaan veroudering tegen, dementie of verbeteren je concentratie. Van al die beweringen zijn echter geen overtuigende wetenschappelijke bewijzen.